๓ . กัมมวรรค คือ หมวดกรรม.

๓๘. กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตาย.
กรรมย่อมจำแนกสัตว์ คือให้ทรามและประณีต.
ม . อุป. ๑๔/ ๓๘๕.

๓๙ . ยงฺกิญฺจิ สิถิลํ กมฺมํ น ตํ โหติ มหปฺผลํ.
การงานอะไร ๆ ที่ย่อหย่อน ย่อมไม่มีผลมาก.
นัย - สํ. ส. ๑๕/ ๖๘.

๔๐ . สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคตึ.
กรรมชั่วของตนเอง ย่อมนำไปสู่ทุคติ.
ขุ . ธ. ๒๕/ ๔๗.

๔๑ . สุกรํ สาธุนา สาธุ.
ความดี อันคนดีทำง่าย.
วิ . จุล. ๗/ ๑๙๕. ขุ. อุ. ๒๕/ ๑๖๗.

๔๒ . สาธุ ปาเปน ทุกฺกรํ.
ความดี อันคนชั่วทำยาก.
วิ . จุล. ๗/ ๑๙๕. ขุ. อุ. ๒๕/ ๑๖๗.

๔๓ . อกตํ ทุกฺกฏํ เสยฺโย.
ความชั่ว ไม่ทำเสียเลยดีกว่า.
สํ . ส. ๑๕/ ๖๘. ขุ. ธ. ๒๕/ ๕๖.

๔๔ . ปจฺฉา ตปฺปติ ทุกฺกฏํ.
ความชั่วย่อมเผาผลาญในภายหลัง.
สํ . ส. ๑๕/ ๖๘. ขุ. ธ. ๒๕/ ๕๖.

๔๕ . กตญฺจ สุกตํ เสยฺโย.
ความดี ทำนั่นแล ดีกว่า.
สํ . ส. ๑๕/ ๖๘. ขุ. ธ. ๒๕/ ๕๖.

๔๖ . น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ.
ทำกรรมใดแล้วร้อนใจภายหลัง กรรมที่ทำแล้วนั้นไม่ดี.
สํ . ส. ๑๕/ ๘๑. ขุ. ธ. ๒๕/ ๒๓.

๔๗ . ตญฺจ กมฺมํ กตํ สาธุ ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ.
ทำกรรมใดแล้วไม่ร้อนใจภายหลัง กรรมที่ทำแล้วนั้นแลเป็นดี.
สํ . ส. ๑๕/ ๘๑. ขุ. ธ. ๒๕/ ๒๓.

๔๘ . สุกรานิ อสาธูนิ อตฺตโน อหิตานิ จ.
การที่ไม่ดีและไม่เป็นประโยชน์แก่ตน ทำได้ง่าย.
ขุ . ธ. ๒๕/ ๓๗.

๔๙ . ยํ เว หิตญฺจ สาธุญฺจ ตํ เว ปรมทุกฺกรํ.
การใดแลเป็นประโยชน์ด้วย ดีด้วย การนั้นแลทำได้ยากยิ่ง.
ขุ . ธ. ๒๕/ ๓๗.

๕๐ . น หิ ตํ สุลภํ โหติ สุขํ ทุกฺกฏการินา.
สุขไม่เป็นผลอันคนทำชั่วจะได้ง่ายเลย .
สํ . ส. ๑๕/ ๑๐๔.

๕๑. กลฺยาณการี กลฺยาณํ. ปาปการี จ ปาปกํ.
ทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว.
สํ . ส. ๑๕/ ๓๓๓. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗/ ๘๔.

๕๒ . กมฺมุนา วตฺตี โลโก.
สัตว์โลกย่อมเป็นไปตามกรรม .
ม . ม. ๑๓/ ๖๔๘. ขุ. สุ. ๒๕/ ๔๕๗.

๕๕ . ปฏิกจฺเจว ตํ กยิรา ยํ ชญฺ า หิตมตฺตโน.
รู้ว่าการใดเป็นประโยชน์แก่ตน พึงรีบทำการนั้นเทียว.
สํ. ส. ๑๕/ ๘๑.

๕๖ . กยิรา เจ กยิราเถนํ.
ถ้าจะทำ ก็พึงทำการนั้น ( จริง ๆ).
สํ. ส. ๑๕/ ๖๗. ขุ. ธ. ๒๕๑๕๖.

๕๗ . กเรยฺย วากฺยํ อนุกมฺปกานํ.
ควรทำตามถ้อยคำของผู้เอ็นดู.
ขุ. ชา. ทสก. ๒๗/ ๒๗๒.

๖๐. กิจฺจานุกุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ.
พึงทำกิจแก่ผู้ช่วยทำกิจ.
ขุ. ชา. ทสก. ๒๗/ ๘๔.

๖๑ . นานตฺถกามสฺส กเรยฺย อตฺถํ.
ไม่พึงทำประโยชน์แก่ผู้มุ่งความพินาศ.
ขุ. ชา. ทสก. ๒๗/ ๘๔.

อติสีตํ อติอุณฺหํ อติสายมิทํ อหุ
อิติ วิสฺสฏฺฐกมฺมนฺเต อตฺเถ อจฺเจนฺติ มาณเว.
ประโยชน์ทั้งหลายย่อมล่วงเลยคนผู้ทอดทิ้งการงาน
ด้วยอ้างว่าหนาวนัก ร้อนนัก เย็นเสียแล้ว.
( พุทฺธ) ที. ปาฏิ. ๑๑/ ๑๙๙.

อถ ปาปานิ กมฺมานิ กรํ พาโล น พุชฺฌติ
เสหิ กมฺเมหิ ทุมฺเมโธ อคฺคิทฑฺโฒว ตปฺปติ.
เมื่อคนโง่มีปัญญาทราม ทำกรรมชั่วอยู่ก็ไม่รู้สึก
เขาเดือดร้อนเพราะกรรมของตน เหมือนถูกไฟไหม้.
( พุทฺธ) ขุ. ธ. ๒๕/ ๓๓.

ยาทิสํ วปเต พีชํ ตาทิสํ ลภเต ผลํ
กลฺยาณการี กลฺยาณํ ปาปการี จ ปาปกํ.
บุคคลหว่านพืชเช่นใด ย่อมได้ผลเช่นนั้น
ผู้ทำกรรมดี ย่อมได้ผลดี ผู้ทำกรรมชั่ว ย่อมได้ผลชั่ว.
( พุทฺธ) สํ. ส. ๑๕/ ๓๓๓.

โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ กตตฺโถ นาวพุชฺฌติ
อตฺถา ตสฺส ปลุชฺชนฺติ เย โหนฺติ อภิปตฺถิตา.
ผู้ใดอันผู้อื่นทำความดี ทำประโยชน์ให้ในกาลก่อน
แต่ไม่รู้สึก ( คุณของเขา), ประโยชน์ที่ผู้นั้นปรารถนาย่อมฉิบหาย.
( ทฬฺหธมฺมโพธิสตฺต) ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๗/ ๒๒๘.

โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ กตตฺโถ มนุพุชฺฌติ
อตฺถา ตสฺส ปวฑฺฒนฺติ เย โหนฺติ อภิปตฺถิตา.
ผู้ใด อันผู้อื่นทำความดี ทำประโยชน์ให้ในกาลก่อน
ย่อมสำนึก ( คุณของเขา) ได้ ประโยชน์ที่ผู้นั้นปรารถนาย่อมเจริญ.
( ทฬฺหธมฺมโพธิสตฺต) ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๗/ ๒๒๘.

โย ปุพฺเพ กรณียานิ ปจฺฉา โส กาตุมิจฺฉติ
วรุณกฏฺฐํ ภญฺโชว ส ปจฺฉา อนุตปฺปติ.
ผู้ใด ปรารถนาทำกิจที่ควรทำก่อน ในภายหลัง
ผู้นั้น ย่อมเดือดร้อนในภายหลัง ดุจมาณพ ( ผู้ประมาทแล้วรับ)
หักไม้กุ่ม ฉะนั้น.
( โพธิสตฺต) ขุ. ชา. เอก. ๒๗/ ๒๓.

สเจ ปุพฺเพกตเหตุ สุขทุกขํ นิคจฺฉติ
โปราณกํ กตํ ปาปํ ตเมโส มุญฺจเต อิณํ.
ถ้าประสพสุขทุกข์ เพราะบุญบาปที่ทำไว้ก่อนเป็นเหตุ
ชื่อว่าเปลื้องบาปเก่าที่ทำไว้ ดุจเปลื้องหนี้ฉะนั้น.
( โพธิสตฺต) ขุ. ชา. ปญฺ าส. ๒๘/ ๒๕.

สุขกามานิ ภูตานิ โย ทณฺเฑน วิหึสติ
อตฺตโน สุขเมสาโน เปจฺจ โส น ลภเต สุขํ.
สัตว์ทั้งหลายย่อมต้องการความสุข ผู้ใดแสวงหาสุขเพื่อตน
เบียดเบียนเขาด้วยอาชญา ผู้นั้นละไปแล้ว ย่อมไม่ได้สุข.
( พุทฺธ) ขุ. ธ. ๒๕/ ๓๒.

สุขกามานิ ภูตานิ โย ทณฺเฑน น หึสติ
อตฺตโน สุขเมสาโน เปจฺจ โส ลภเต สุขํ.
สัตว์ทั้งหลายย่อมต้องการความสุข ผู้ใดแสวงหาสุขเพื่อตน
ไม่เบียดเบียนเขาด้วยอาชญา ผู้นั้นละไปแล้ว ย่อมได้สุข.
( พุทฺธ) ขุ. ธ. ๒๕/ ๓๒.

อุฏฺฐาตา กมฺมเธยฺเยสุ อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ
สุสํวิหิตกมฺมนฺโต ส ราชวสตึ วเส.
ผู้หมั่นในการงาน ไม่ประมาท เป็นผู้รอบคอบ
จัดการงานเรียบร้อย. จึงควรอยู่ในราชการ.
( พุทฺธ ) ขุ. ชา. มหา. ๒๘/ ๓๓๙.

ปาปญฺเจ ปุริโส กยิรา น นํ กยิรา ปุนปฺปุนํ
น ตมฺหิ ฉนฺทํ กยิราถ ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย.
ถ้าคนพึงทำบาป ก็ไม่ควรทำบาปนั้นบ่อย ๆ
ไม่ควรทำความพอใจในบาปนั้น
เพราะการสั่งสมบาป นำทุกข์มาให้.
( พุทฺธ ) ขุ. ธ. ๒๕/ ๓๐.

โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ กตตฺโถ นาวพุชฺฌติ
ปจฺฉา กิจฺเจ สมุปฺปนฺเน กตฺตารํ นาธิคจฺฉติ.
ผู้อื่นทำความดีให้ ทำประโยชน์ให้ก่อน
แต่ไม่สำนึกถึง( บุญคุณ ) เมื่อมีกิจเกิดขึ้นภายหลัง
จะหาผู้ช่วยทำไม่ได้.
( โพธิสตฺต ) ขุ. ชา. เอก. ๒๗/ ๒๙.

สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน
อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา น หเนยฺย น ฆาตเย.
สัตว์ทั้งปวง หวาดต่ออาญา ล้วนกลัวต่อความตาย
ควรทำตนให้เป็นอุปมาแล้ว ไม่ฆ่าเขาเอง ไม่พึงให้ผู้อื่นฆ่า ( ผู้อื่น ).
( พุทฺธ ) ขุ. ธ. ๒๕/ ๓๒.